Gĩgĩkũyũ
Matemo
Mũigana wa thiomi cia Abĩrika nĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ. Imwe cia cio ciaragio mabũrũri-inĩ maingĩ nĩ andũ milioni nyingĩ no nĩ iteanĩirio na igakomererio nĩ thiomi cia ageni kwambĩrĩria mĩaka ya 1900 kĩambĩrĩria-inĩ. Nĩ ũndũ rũthiomi nĩ ruo rũkuuaga mũtũũrĩre wa andũ mwanya, thiomi ng’eni itingĩhota gũkuua mũtũũrĩre wa andũ a Abĩrika. Ũhũthĩri wa thiomi ng’eni mathukuru-inĩ ũrutaga ciana kwaga kwĩyona ũrĩa kwagĩrĩire kana kwĩrora na maitho ma ageni eene thiomi icio ng’eni cihũthĩraga.
Nĩ gũkoretwo na mĩcemanio mĩingĩ ya kwarĩrĩria ũkũria wa thiomi cia Afrika na ũhũthĩri wa cio mathomo-inĩ, no maũndũ macio matirĩ mahinga. Thiomi cia Abĩrika itirakũranĩra na thĩ hamwe na sayanisi ta ũrĩa ciagĩrĩirũo nĩ ũndũ arĩa athomu kaingĩ matiandĩkaga maũgĩ mao na thiomi icio. Tondũ rũthiomi nĩ ikũmbĩ rĩa kĩririkano kĩa mũingĩ (Thiong'o, 1986) na nĩ gũkoretwo na ũteanĩria na wonoria wa ũgĩ kuma thiomi-inĩ cia Afrika hatarĩ gũciongerera ũgĩ mwerũ, mũicoi-nĩ Abĩrika ĩtigĩtwo na makũmbĩ iberi, tũkĩaria ma kana na ngerekano. Na tondũ ũgĩ ũrĩa woneka ndũcokagĩrĩra thiomi cia Abĩrika nĩ ũndũ nĩ iteanĩirio, gĩthomo kĩa Abĩrika gĩtirĩ irĩ kana irĩĩri cia bata. Ĩndĩ, o na kwĩ na ikwĩro ta icio, mũng’eng’ano wa gũkũria thiomi cia Afrika nĩ wambĩrĩirie na wĩra ũyũ wa bata no mũhaka ũrĩke tondũ gũtirĩ mũndũ ũngĩhota kũgirĩrĩria rĩciria kahinda ka rĩo ge gakinyu.
Kĩambĩrĩria
Abirika ĩ thiomi makĩria ma 2,000, iria arĩ gĩcunjĩ kĩmwe gĩa ithatũ gĩa thiomi ciothe cia thĩ. Thiomi imwe cia Abirika ta Gĩthwaĩri kwa mũhiano, kĩrĩa kĩaragio mabũrũriinĩ maingĩ ma Abirika ya Irathĩro na Abirika ya Gatagatĩ, ciaragio nĩ andũ makĩria ma mirioni 50.
O na thiomi icio ikiaragio nĩ andũ aingĩ ũguo, ti cio ithomithanagia mathukuruinĩ na o na itithomagwo mabũrũriinĩ maingĩ ma Abirika. Gĩtũmi kĩmwe gĩa thiomi ici kwaga gũthomithania kana gũthomwo mathukuruinĩ ma Abirika nĩ gũkomererio nĩ thiomi cia gĩkoronĩ kuma kĩambĩrĩria kĩa mĩaka ya 1900, na gĩtũmi kĩngĩ nĩ gũteanĩrio nĩ thirikari cia Abirika kuma cianyita “wĩyathi” kwambĩrĩria mũico wa mĩaka ya 1950. Nĩ guo tũmeye wega kĩrĩa gĩtũmaga thiomi cia Abirika iteanĩrio ũguo, no mũhaka tũikie maitho harĩ hithitũrĩ ya thiomi cia Abirika kuma hĩndĩ ya gĩkoronĩ.
Ciathĩrĩro
- Ngũgĩ wa Thiong'o, 1986. Decolonising the Mind: The Politics of Language in African Literature. (ISBN 0-435-08016-4)
- Muigwithania 2.0 - First Kikuyu Newspaper revived on the Internet