Agĩkũyũ

Agĩkũyũ nĩ andũ a mũtĩrĩngĩ wa abantu arĩa makoragĩrĩragwo kwa wĩingĩ bũrũri-inĩ wa kenya. nio rũrĩri rũrĩa rũnene biũ kenya rwĩna andũ mirrioni 8.1 kana gĩcunjĩ kĩa 17 harĩ igana kĩa akenya othe.

o maikaraga gĩcigo kĩa [[Gatagati gia bururi wa Kenya| kwa wĩingĩ, maringicĩire kirima Kenya ona gũtwĩka nĩmathegeete kũrĩa bũrũri warũma na makiria mũnoKautĩ cia guũku ta [nairobi kuria Mugikuyu etaga Gicuka na gicuaini makiria Mambatha na Lamu kaunti ya Naikuru na kungi kuingi magĩetha miaramano.

kĩhumo kĩa rĩtwa 'gĩkũyũ' kĩrĩ na kambĩ igĩrĩ cia wĩtĩkio; ĩmwe ĩkiuga nĩ kumana na mũtĩ wa mũkũyũ, ĩcio ĩngio ĩkĩugaga nĩ kũnyitania ndemwa mũgĩ-kũrĩ-ũyũ >> mũgĩkũyũ.

Mũtwĩkĩrĩro(history)

kamũira 1880

agĩkũyũ matũraga ta andũ mareatha na makathamaka kĩcagi kĩa kĩrĩma kenya (kĩrĩa metaga kĩrĩnyaga); kuma mĩtambũrũko ya nyandarwa, kĩrĩma kĩa mbirũirũ na kĩrĩma kĩa njahĩ. matiigana kwĩkuruhania na wonjoria wa ngombo ũrĩa warĩ na thinga kahindainĩ kau. ona kũrĩ ũgwo nĩmahikanaga na tũrũrĩri tũninanini hakuhĩ na kĩrĩma na mĩtitũinĩ yayo ta rũrĩrĩ rwa andorobo. na nĩ kũgerara njĩra ĩno nĩgwo mahotaga kwaaramia mĩhaka yao. mararĩ arĩmi na ahũri a wonjoria. ndũrĩrĩ iria maonjorithagia nao nĩ ta amaathai na ikamba. makĩria nĩ meekonagia na ũthondeki wa ngera na mĩkwa.

Ũthamaki

ihĩĩ na airĩtu nĩmaruaga. ndundu ya arui yetagwo riika ndiika ciganona(ta thutha wa imera kenda) cia anake cietagwo mb8, ũtũ. na mbũtũ ici nocio ciathondekaga mbirarũ hingo ya mbaara. mbũtũ ciganona cietagwo rũciarwo na nĩciahotaga kũthamaka makĩria ma imera 35 rũcĩarwo rwa mũthia gũthamaka nĩ 'riika rĩa mwangi' rũrĩa rwakoretwo rũnengeretwo matamu ma waathani nĩ 'riika rĩa maina' mwakainĩ wa 1898, igongona-inĩ rĩa kũgarũra wathani rũrĩa rwĩtagagwo itwĩka. hatirĩ njiarwa ĩngĩ yĩrĩga gũthamaka tondũ arĩmĩrĩri(colonisers) nĩmarengire mĩtugo ya ũruithia na kũthengia mĩtugo ya ũthamaki rũrĩrĩ-inĩ rwa agĩkũyũ.

wĩtĩkio

agĩkũyũ meetĩkĩtie ngai ũmwe. marĩa mahũthagĩra kũrĩ we nĩ ta: 'ngai', 'mũrungu' kana 'mwene nyaga'.

mamwe ma magongona marĩa matabanagio gũkumia na kũthathaiya ngai nĩ hamwe nĩ mahoya maroretio mũrĩma kenya (hetekĩtio nĩ ho gĩikaro kĩa ngai rĩrĩa arĩ thĩĩ), nacio ngoima nĩciarutagĩragao rungu rwa mũtĩ wa mũgumo kana mũtĩ wa mũkũyũ.

rwa agĩkũyũ nĩ gĩkũyũ. nĩ rwa kĩbantu rũrĩa rwĩna giritano na thiomi cia ndũrĩrĩ ingĩ iria irigicĩire mũrĩma kenya.

rĩa kĩhĩĩ

nĩ igongona rĩtabanagio o mwaka thutha ũyũ. mũno nĩ ihĩĩ iria irĩkĩtie mathomo ma primary nĩo mageragĩraga mũtaratara ũyũ.

irio

irio cia mũgĩkũyũ nĩ ta: gĩtheri, mũkimo, mũtura, ũcũrũ, njahĩ, mboco, minji(swahili:njegere) na waru

agĩkũyũ mena ngumo

1. njomo kĩnyatta
2. uhuru kĩnyatta
3. mwai kĩbakĩ
4. Ngũgĩ wa Thiong'o
5. wangarĩ maathai

Rora

>>Ambaruya